Семинар –практикум: «Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық-шығармашылық дамытуда қазақ ертегілермен жұмыста ТРИЗ технологиясының әдістерін қолдану»

Семинар –практикум: «Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық-шығармашылық дамытуда қазақ ертегілермен жұмыста  ТРИЗ технологиясының әдістерін  қолдану»

Шығармашылық-адамның белсенді дамуы мен адамзаттың қазіргі тез өзгеретін әлемдегі дамуының ең тиімді әдісі. Шығармашылық мәселесі бүкіл үздіксіз білім беру жүйесіндегі ең өткір мәселелердің бірі болғандықтан,  адамның жеке басының мәні оның шығармашылық әлеуетімен, жаңа рухани және материалдық құндылықтарды құру қабілетімен байланысты және ол бала кезінен дамып келеді.

Қазіргі уақытта барлық педагогтер мен психологтар өз жұмыстарын баланың шығармашылық процестерін жандандыруға бағыттауға тырысуда. "Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты", басқалармен қатар, келесі мәселені шешуге бағытталған: "балалардың жас және жеке ерекшеліктері мен бейімділігіне сәйкес дамуына қолайлы жағдай жасау, әр баланың өз-өзімен, басқа балалармен, ересектермен және әлеммен қарым-қатынас субъектісі ретінде қабілеттері мен шығармашылық әлеуетін дамыту»

баланы «Барлық жағынан шығармашыл» ұранымен тәрбиелеуге және оқытуға мүмкіндік береді.

Назарда – шығармашыл, қиялы бай адам.

Осы әдістеменің басты міндеті – баланы бейстандартты ойлауға және дербес шешімдер табуға баулу.

ӨТШТ мақсаттары:

• балаларды жүйелі ойлауға, болып жатқан үдерістерді түсінуге баулу;
• қоршаған ортаның тұтастығы мен қарама-қайшылығын түсінуге қабілетті шығармашыл тұлғаны тәрбиелеу, өзінің шағын мәселелерін шешу.

Балабақшадағы ӨТШТ тұжырымдамасының бастапқы күйі оқытудың табиғатқа сәйкес қағидаты болып табылады. Педагог баланы оқыта отырып, оның табиғатына сүйенуі тиіс.

ӨТШТ мектеп жасына дейінгі балалар үшін – бұл бағдарламаны өзгертуге емес, керісінше оның тиімділігіне бағытталған ұжымдық ойындар жүйесі.

Мектепке дейінгі балалық шақ - адамның шығармашылық бағытын қалыптастырудың сезімтал кезеңі (л. с.Выготский, а. н. Леонтьев және т. б.), адамның шығармашылық мүмкіндіктерінің қарқынды даму кезеңі. Балалармен жұмыс істеу тәжірибесі бұл қиял шығармашылықта (түбегейлі жаңа туылу мүмкіндігі) және оқытуда (көрмеген нәрсені елестетуге мүмкіндік береді) және күнделікті өмірде (салдары мен шешімдерін болжауға көмектеседі) үлкен рөл атқаратындығын көрсетеді.және психологиялық тұрғыдан баланың "мен" жағымсыз тәжірибелерден қорғайды. 

Педагогикалық тәжірибені жаңарту мүмкіндіктері балалардың шығармашылық тұлғасының дамуымен байланысты. Біз педагогтер ұзақ уақыт бойы балалар іс-әрекетінің әртүрлі түрлерінде шығармашылық қиялды дамытудың тиімді жолдары мен құралдарын іздедік: бейнелеу, музыка, ойын, танымдық, коммуникативті және т.б. және қиял белгілі бір "мектепке дейінгі" іс-шаралар арқылы белсенді түрде қалыптасады деген пікірге келдік, олардың бірі-ертегілерді қабылдау, ертегі мәселелерін шешу, ертегілерді тәуелсіз жазу.

Жасыратыны жоқ, мектеп жасына дейінгі балалар бар жерде ертегілер бар. Балалар оларды өте жақсы көреді. Ертегі өзінің мазмұнымен балалардың шығармашылық әлеуетін, креативтілігін дамытады. Ертегі балалар шығармашылығына жол ашады, балалардың сөйлеуін, қиялын, жадын дамытады, балаларға қарым-қатынасты, басқа адамның эмоцияларын білдіру мен түсінуді үйретеді. Ертегінің арқасында қоршаған әлемді тану процесі жүреді-ол бала үшін жаңа образдарда, қауымдастықтарда өмірге келеді, жеке, жеке адамды біріктіреді.

Шығармашылық сюжеттерін түсіне отырып, балалар ертегі беттерінде өмір сүретін кейіпкерлердің әрекеттерінде, ойларында өзін көруге үйренеді. Олар қарым-қатынастың әртүрлі үлгілері, адам кейіпкерлері туралы белгілі бір пікір қалыптастырады. Ертегі-бұл бала өзінің қабілеттерін бекітетін, бір нәрсе жасайтындығымен мақтаныш сезімін сезінетін шығармашылықтың алғашқы салаларының бірі.

Әр үйде ертегілер бар, мектепке дейінгі кезеңде олар барлық жастағы балаларға оқылады. Ертегілер еліне кіруге рұқсат баланың қиялы болып табылады. Бұл қиял сөздер мен сөйлемдерді бейнелерге айналдырады, көрінетін және сезінетін ертегі ортасын жасайды, ертегі кейіпкерлерінің күйзелістерін үйренуге мүмкіндік береді. Бірақ барлық балалардың бай қиялы бар деген түсінік жиі қате болып шығады. Қиял, табиғаттың кез-келген сыйы сияқты, оны бағалап, дамыту керек. Сонда ғана ол лайықты нәтиже береді. - Оны қалай жасауға болады?

Мектеп жасына дейінгі балалармен қиялды жандандыру және жалпыланған ойлау тәсілдерін үйрету үшін жұмыс жүйесін құруға болады. Бұл арнайы жұмысты ТРИЗ технологиясы әдістерін қолдану арқылы жасауға болады.  

ТРИЗ бойынша жұмыс істейтін педагогтың рөлі ертегімен жұмыс істеудің дәстүрлі әдістері мен тәсілдерімен қатар (оқу, әңгімелеу, қайталау, спектакльдерді, мультфильмдер мен кинофильмдерді қарау) ертегі материалын дәстүрлі емес түрде белсенді пайдалану, балаларда ертегілердің мазмұнын стандартты емес, ерекше қабылдау, оны әр түрлі іс-әрекетте көрсету, ертегі міндеттерін шешу үшін алғышарттар жасау, баланың жақсы таныс ертегілердің түпнұсқалық соңын жазу, өзінің ертегісін шығару, сонымен қатар танымдық белсенділігін дамыта, креативтілікті мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының сапасы ретінде қалыптастыру.

«Қу түлкі» ертегісі бізге бала кезінен таныс. Онда жаңа нәрсені табуға болатын сияқты ма? Бірақ ТРИЗДЕ "ресурстар" деген сиқырлы сөз бар, яғни мүмкіндіктер. Ал «Қу түлкі" ертегісі фантастикалық ертегіге айналады, бірақ бір емес, көп, ал балалар түлкіден орман аңдарының қорықпай, арыстанға түлкінің іс-әрекетін әшкерелеп, шынайылықты анықтауға көмектесіп диалектиканы байқамай біледі.

ТРИЗдің  негізгі идеялары дәл диалектиканың алыпсатарлық заңдылықтарын нақты формаларға ауыстыру болып табылады.  Өнертапқыштық мәселелерді шешу теориясы және жалпы өнертабыс туындаған қайшылықтарды шешу қабілетін дамытады. Олар техникалық жүйеде де, тұрмыстық жағдайда да болуы мүмкін. Жауаптар әртүрлі, бірақ шешу жолдары бірдей. 

Бұл мәселелерді шешу үшін дидактикалық ТРИЗ ойындарын, мәселелі жағдаяттарды, жағдаяттық тапсырмаларды қолдануға болады. 

1. «Миға шабуыл» әдісі.

Бұл әдіс тапқыр мәселені шешуді және оны шешудің жолдарын іздеуді қамтиды. Бұл әдістің бағыттарының бірі-кейіпкерлер арасындағы қайшылықтарды іздеу және тапқыр тапсырма жасау.

Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар:

Сопақ: кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар:

Біз бұл әдістің мәнін нақты мысалдармен талдаймыз.

Мысалы: сіз балалармен «Мақтақыз бен мысық» туралы ертегіні оқыдыңыз, мысық Мақтақыздың  қатығын тқккен жеріне  тоқтаңыз: Мақтақыздың өзін неге шақырғанын айтпағанына өкпелеген  мысық  қатығын   төгеді..

Балаларды осындай тапсырма туралы ойлауға шақырыңыз: 

"Мысықты шақырғанда келмеседе, айранын төкпейтіндей етіп қалай жасауға болады"? Балалардың жауаптары мүлдем өзгеше болуы мүмкін: балаларда мәселенің шешімі әдетте ертегінің сюжетін Өзгертуді болжайды, мысалы: - "мысық өзінің кінәсін мойындап, айранды төкпеді", "Мақтақыз мысықтан мейізді жеп қойғаны үшін кешірім сұрап үлгереді" немесе тіпті "айранның бетін төгілмейтін етіп, мықтап бекітті". Әрине, бұл жауаптар қолайлы, бірақ үлкен балалар үшін міндет күрделене түседі, өйткені ертегінің сюжеті бойынша кінәсін мойындамайды, "кешірім сұрамайды, ыдыс бекітілмейді". Үлкен балалардың жауабы мүлдем басқаша болуы мүмкін, мысалы: «қатысушылардың жауабы», Мұнда тапқырлық айқын көрінеді - "біреудің ізін" өзіңіздікіне айналдыру ұсынылады. Әрі қарай «Мақтақыздың мейізді жеп қойып, ештеңе айтпасада, айранды төкпейтіндей жауап іздеу ұсынылады» Балалардың жауаптары мүлдем өзгеше болуы мүмкін: балаларда мәселені шешу, әдетте, ертегінің сюжетін өзгертеді, мысалы: - «мейіздің жартысын алып қою, т.б.», бұл жауаптар қолайлы, бірақ үлкен балалар үшін тапсырма күрделене түседі, себебі ертегі мазмұны бойынша  – мейізді түгел жеп қояды». Үлкен балалардың жауабы мүлдем басқаша болуы мүмкін, мысалы:  «Мейізді базардан сатып алу немесе айранды төкпей ішіп қою». Мұнда тапқырлық айқын көрінеді - "базардан сатып алу мүмкіндігі  немесе айранды төкпеу  мүмкіндігі ұсынылады.

Ертегі міндеттерінің артықшылығы-балаларды осы мәселені шешуді ескере отырып, ертегінің сюжеті қалай өрбігеніне бағыттау қажет емес. Бұл тек шешілуі керек мәселе туралы. 

Кез-келген ертегі үшін сіз баланы ойлауға, ізденуге, стандартты емес шешімдерді іздеуге итермелейтін осындай тапқыр сұрақтар, тапсырмалар жиынтығын таңдай аласыз.

Сондай-ақ, ми шабуылы әдісі тапқыр тапсырманы қоюды ғана білдірмейді. Бұл оқығаннан кейінгі ойындар болуы мүмкін. Мысалы, "жақсы - жаман" ойыны, онда ертегі кейіпкерлерінің жағымды және жағымсыз жақтарын бөліп көрсету ұсынылады.  (Түлкі мен арыстан ертегісіндегі кейңпкерлердің жағымсыз жақтарын бөліп көрсету оңай, бірақ оң жақтарын көру ақыл – ой мен логикалық тұжырымдарды қажет етеді);

немесе "Не істей алады?"ертегі кейіпкерлерінің белгілі бір әрекеттерін таңдау, мысалы  «Арыстан мен тышқан».

2. Фокальды нысандар әдісі 

Бұл әдістің мәні-кездейсоқ таңдалған басқа объектілердің немесе құбылыстардың қасиеттерін фокустық объектіге ауыстыру немесе нақты объектінің таныс түрін өзгерту немесе жақсарту арқылы жаңа нәрсе ойлап табу.

Мысалы: ертегідегі арыстанның өктемшілдігі және кейіпкерлерге айтқанын орындата алатыны (қоянның жылдам жүгіру  қабілеті, жанөжағында ешкім жоқ кездегі батырлығы және т. б.)

Немесе, мысалы: «Ай неге жалаңаш қалды» ертегісіндегі , айдың жерге түсіп және оның толыса беретіні ертегісіне түседі. Сіз осы айға қосымша бере алатын бірқатар нысандарды ұсына аласыз. Бұл бірдей шар болуы мүмкін – бұл біздің түрлі түсті кемпірқосақ объектісіне - допқа немесе  жарық беретін шам  сапасына- тігіншіге  қиындықтардан аулақ болуға көмектесетін даналық.

Бұл әдіс кез-келген ертегінің сюжетін жаңа бағытта дамытуға және сіз қойған педагогикалық мәселелерді шешуге көмектеседі. (мысалы.. сіз балаларға сюжетті дұрыс бағытта өзгертуге көмектесетін осындай алау нысандарын ойлап табу міндетін қойдыңыз)

3. Жүйелік оператор әдісі,

немесе оны жүйелік талдау әдісі деп те атайды.

Бұл жүйеде әлемді белгілі бір жолмен байланысты элементтердің жиынтығы ретінде қарастыруға көмектеседі - бізді қызықтыратын объектінің неден тұратынын және бір бөлігін қарастыруға мүмкіндік береді; жеке бөліктердің, жүйенің және ішкі жүйенің функционалдық ерекшеліктерімен таныстырады, сонымен қатар уақыт өте келе бізді қызықтыратын объектіні талдауға мүмкіндік береді.жүйелер, супержүйелер және ішкі жүйелер.

Бұл схеманы (машинаны) негізгі ретінде пайдалануға болады.

Біз бұл әдісті нақты мысалда талдаймыз. Балаларға Чуковскийдің "Ақылыд балапан" ертегісін оқығаннан кейін, ұсынылған схемаға сәйкес тиісті суреттерді орналастыра отырып, осы тауықты жүйеде қарастыруды ұсыныңыз. Қазіргі уақытта-тауық, өткенде-жұмыртқа, болашақта тауық, ішкі жүйені қараңыз-яғни қандай бөліктерден тұрады және не бөлігі (супержүйе). Балалардың көз алдында алынған үлгіні көріп, уақыт өте келе объектінің өзгеруі туралы түсінік қалыптасады.

Осылайша, жүйелік оператор әдісін қолдана отырып, әдеттегі оқу қызықты ойынға, ғылыми-зерттеу жұмыстарына, ми белсенділігіне айналады.

Немесе, мысалы, жүйелік оператор әдісін қолдана отырып, балаларға "Жыл басына таласқан хайуанаттар" ертегісін оқу ойынын ұсыныңыз»

4. Морфологиялық талдау әдісі.

Бұл әдісті қолдана отырып, сіз жаңа нысандарды олардың жеке белгілерін біріктіру немесе біріктіру, құрылымы, функциялары және тіршілік ету ортасы өзгерген жаңа нысанды алу арқылы жасай аласыз. Осылайша, сіз жоқ немесе фантастикалық жануар жасай аласыз (мысалы, егер сіз орта жолақтағы жануарларды тігінен, ал көлденеңінен – ыстық елдердің жануарларын салсаңыз). Бұл жағдайда баламен бірге жаңа (ертегі) жануардың пайда болуын, қайда өмір сүретінін (оның жаңа тіршілік ету ортасы), енді не жейтінін, өмірі қалай өзгеретінін, қандай жаңа достар немесе жаулар болатынын талқылау керек.

Сондай-ақ, сіз көптеген ертегілерді ойлап таба аласыз, мысалы, кез-келген ертегі кейіпкерлерін тігінен және көлденеңінен қоя аласыз. Бұл әдіс жаңа ертегілерді құрастыруға, әртүрлі ертегілердің әртүрлі кейіпкерлерінің өзара әрекеттесуін біріктіруге және ойластыруға көмектеседі. Мұнда, әрине, балаға жетекші сұрақтар қоюға, іс – әрекеттің қай жерде жүретінін, ертегінің қандай элементтерін өз тарихына аударатындығын, қандай өзгерістер оқиғамен бірге жүретінін және т. б. түсіндіру қажет.

 Кестенің орнына сіз Луллий шеңберлерін қолдана аласыз. Барлық шеңберлер бір өзекке байланған және оларды бір-біріне қатысты жылжытып, ертегі тарихындағы жаңа кейіпкерді немесе жаңа бағытты құрайды. Шеңберлердегі суреттер қойылған міндеттерге байланысты ауыстырылады. 

5. Соңғы әдіс-Синектика .

Бұл ми шабуылы, ұқсастықтарды (аналогия) іздеу арқылы шығармашылық тапсырмалар әдісі.

Жеке ұқсастық - өзіңізді Мақтақыздың мысығының орнында елестетіп көріңіз. Дүкешіге  не үшін жүгірдіңіз? Кім сенің достарың? Сіз қайда асығасыз?.

Тікелей ұқсастық - мысалы, Толағай ертегісін оқығаннан кейін балаларға басқа ертегілердің мейірімді, еңбекқор, батыр кейіпкерлерін атауға кеңес беріңіз.

Бұл кішкентай Таусоғар, Ер төстік, Қарлығаш пен көкек, Қарлығаштың құйрығы неге айыр  және т. б. болуы мүмкін. Яғни, тікелей ұқсастық-бұл кейіпкерлерді, әртүрлі шығармалардың сюжеттерін салыстыру. Ұқсастықтың көмегімен кейіпкерлердің байланысы, туыстық қатынасы анықталады.  Бұл әдіс нысанардың, кейіпкерлердің, сөздердің, сезімдердің, эмоциялардың, ұғымдардың, әсерлердің, сөз тіркестерінің арасындағы ассоциативті байланыстарды орнату үшін мидың қасиеттеріне негізделген. Бұл әдіс баланың дерексіз ойлауын дамытуға ықпал етеді. Мәселенің бір нұсқасы келесідей көрінуі мүмкін: "Ұр тоқпақ" ертегісінде, егер ұр тоқпақ болмаса, шал балалардан затын қайтарып алуға болатын ұқсас зат қандай болар еді? 

Бүгін мен айтқан әдістер сізге оқу процесінде және балалармен еркін іс-әрекетте, ең алдымен балалармен оқыған ертегілерді талдауда пайдалы болады деп сенемін.